श्री क्षेत्र निझर्णेश्वर (Nizarneshwar Temple)

संगमनेर तालुक्यातील कोकणगावाजवळील सनकडी पर्वत हा ऐतिहासिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. या पर्वताशी निगडित अनेक पुरातन आख्यायिका आणि धार्मिक कथा आजही लोकांमध्ये जिवंत आहेत. विशेष म्हणजे, याच ठिकाणी भगवान शंकर आणि पार्वती यांचे आगमन झाल्याची मान्यता आहे. मनोलीकडील नेमबाई परिसरातून कोकणगावाच्या पूर्व दिशेला एक मैल अंतरावर असलेल्या या पर्वतावर भगवान शंकर आणि पार्वतीचे पाय उमटले आहेत. या पर्वताच्या उत्तरेला, पायथ्याजवळच, भगवान शंकरास दही-भाताची उलटी झाल्याची आख्यायिका आहे, ज्यामध्ये असे सांगितले जाते की या ठिकाणी त्यांनी विश्रांती घेतली होती.

या विश्रांतीच्या ठिकाणी कालांतराने छोटेसे मंदिर बांधले गेले. या मंदिराच्या स्थापनेमागे अनेक धार्मिक आणि सांस्कृतिक घटक जोडले गेलेले आहेत. हा परिसर निसर्गाच्या कुशीत वसलेला असून, चारही बाजूंनी पर्वतरांगा आणि घनदाट वनांनी वेढलेला आहे. या ठिकाणाला विशेष महत्त्व मिळाले ते पांडवांच्या कथांमुळे. असे सांगितले जाते की, पांडवांनी याच सनकडी आणि बनकडी या सह्याद्री पर्वतांच्या रांगांमध्ये यज्ञयाग करून शिवलिंगाची स्थापना केली होती. ओढ्याच्या कडेला असल्याने या देवस्थानास 'निझर्णेश्वर' असे नाव पडले.

निझर्णेश्वर मंदिर हे ऐतिहासिक महत्त्वाचे धार्मिक स्थळ आहे. या मंदिराचा जीर्णोद्धार अहिल्याबाई होळकर यांच्या काळात त्रिंबकजी डेंगळे यांनी केला होता. मंदिराच्या परिसरात बारवा आणि चार प्रवेशद्वारे आहेत. पूर्वेकडील मुख्य प्रवेशद्वारावर छत्रपती शिवाजी महाराजांचा अश्वारूढ पुतळा आहे, जो या मंदिराच्या धार्मिक आणि ऐतिहासिक महत्वाला अधिकच बळकटी देतो.

सदगुरू गंगागिरी महाराज 1891 साली या परिसरात आले आणि त्यांनी येथे सप्ताह घेण्याचा संकल्प केला. या सप्ताहामध्ये पंचक्रोशीतील ग्रामस्थ आणि भक्तांनी मोठ्या संख्येने सहभाग घेतला. त्या काळात पाण्याची कमतरता होती, परंतु महाराजांच्या कृपेने गंगेतून पाणी आणून बारवेत टाकल्यावर पाण्याची समस्या सोडवली गेली. यानंतर, तुपाची कमतरता निर्माण झाल्यावर महाराजांनी बारवेतून पाणी काढून त्याचे तुपात रुपांतर केले, असेही सांगितले जाते. या चमत्कारामुळे सप्ताह यशस्वीपणे पार पडला आणि आजही ही परंपरा चालू आहे. 

या परिसराला संत आणि महंतांच्या धार्मिक कार्यांमुळेही महत्त्व प्राप्त झाले आहे. या पवित्र स्थळावर साईबाबांनीही वास्तव केले होते. तसेच श्री संत कैकाडी महाराज, रामराव महाराज देसाई, आणि कोंडाजी काका यांनीही या ठिकाणी धार्मिक विधी पार पाडले आहेत. त्यामुळे हा परिसर धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरतो. या कथा आणि घटनांमुळे निझर्णेश्वर मंदिराचे महत्त्व अधिकच वाढले आहे. या पवित्र स्थळाला भेट देणारे भाविक त्याच्या धार्मिक, सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचा अनुभव घेतात.