शहागड: इतिहास, किल्ला आणि वारसा

शहागड ज्याला भीमगड म्हणूनही ओळखले जाते, हा अहिल्यानगर जिल्ह्यातील संगमनेर तालुक्यातील एक महत्वाचा किल्ला आहे. हा किल्ला दुर्गम आणि आडबाजूला असल्यामुळे बहुतांश लोकांमध्ये परिचित नाही, परंतु मराठ्यांच्या इतिहासात या किल्ल्याचा विशेष महत्वाचा वाटा आहे. या किल्ल्याच्या भौगोलिक स्थितीमुळे आणि त्याच्या आसपासच्या नैसर्गिक संरक्षणामुळे तो एक मजबूत किल्ला मानला जात होता. मराठ्यांच्या इतिहासातील एक निर्णायक प्रसंग या किल्ल्यावर घडला आहे, जो इतिहासाच्या पानांमध्ये एक विशेष स्थान राखतो.

शहागड

इतिहासाच्या पृष्ठांवर दृष्टिक्षेप टाकल्यास, इ.स. 1632 च्या अखेरीस मुघल साम्राज्याच्या सत्ताखालील महाबतखानाने निजामशाहीची राजधानी असलेल्या दौलताबाद किल्ल्याला वेढा घातला आणि त्यास जिंकून घेतले. यावेळी निजामशाहीचे प्रमुख हुसेन निजामशहा आणि त्याचे वजीर फत्तेखान हे महाबतखानाच्या ताब्यात आले आणि त्यांना तुरुंगात डांबले गेले. यानंतर निजामशाहीचे अस्तित्व संपुष्टात आले. त्याच वेळी शहाजी राजे हे निजामाच्या दरबारात सरदार होते. त्यांनी निजामशाहीचे भविष्य पुन्हा घडविण्याचा निर्णय घेतला आणि शहागड किल्ल्यावर अटकेत असलेल्या निजामशाहीच्या अल्पवयीन राजकुमार मुर्तिजा निजामशहाला सोडवले. त्याला गादीवर बसवून शहाजी राजांनी स्वतःला निजामशाहीचा वकील घोषित केले आणि राज्यकारभार हाती घेतला. तथापि, मुघल आणि आदिलशाहीच्या संयुक्त सैन्यासमोर शहाजी राजांनी 6 मे 1636 रोजी तह केला, ज्यामुळे निजामशाहीचे अस्तित्व अखेर संपुष्टात आले.

पेमादेवी

शहागड किल्ला, जो बाळेश्वर डोंगररांगेपासून वेगळ्या झालेल्या एका पर्वतरांगेवर स्थित आहे, तो एक पुरातन किल्ला आहे. या किल्ल्याला जाण्यासाठी वनखात्याने गाडी मार्ग बांधला आहे, ज्यामुळे खाजगी वाहनांद्वारे थेट किल्ल्यावर पोहोचता येते. तसेच पायी जाणाऱ्यांसाठी शिड्यांची सोय करण्यात आली आहे, ज्यामुळे किल्ल्याचा भ्रमण अधिक सोयीस्कर झाला आहे. किल्ल्यावर पेमादेवीची दोन मंदिरं आहेत, ज्यापैकी एक मंदिर अलीकडेच बांधण्यात आलेले आहे. या नविन मंदिराच्या कळसामुळे तो दुरूनच सहज ओळखता येतो. जुन्या मंदिरासमोर चार सातवाहन काळातील टाक्या आहेत, ज्यामध्ये दोन खांबटाक्या विशेष लक्षवेधी आहेत. किल्ल्यावर अजून एक लांबलचक टाक आहे, ज्याला "बाळंतीणीच टाक" म्हणतात. या टाक्याचा ऐतिहासिक महत्व आहे, आणि तो किल्ल्याच्या दक्षिण टोकापर्यंत जाताना आढळतो. दक्षिण टोकावरून परतताना पेमादेवी मंदिराच्या मार्गावर दोन कोरडी टाकं दिसतात, ज्यांचा इतिहास कालाचा प्रवाह दर्शवतो.

गडावरील पाण्याच्या टाक्या

किल्ल्यावरून आपण बाळेश्वर डोंगररांगेचा सुंदर आणि निसर्गरम्य दृश्य पाहू शकतो. किल्ल्याच्या उत्तरेकडील टेहळणी बुरुज हा एक महत्त्वाचा बिंदू आहे, जिथून दूरवरचा परिसर निरीक्षणात येतो. जरी आज हा बुरुज अस्तित्वात नसला तरी, त्याचे ऐतिहासिक महत्व आजही जिवंत आहे. येथे वनखात्याने लोखंडी शिड्यांची व्यवस्था केलेली आहे, ज्यामुळे पायथ्यापासून चालत आलेल्यांसाठी हा मार्ग सुरक्षित आणि सोयीचा आहे. टेहळणी बुरुज पाहिल्यानंतर किल्ल्यावर भ्रमंती पूर्ण होते. वनखात्याने किल्ल्याच्या सुशोभीकरणाची जबाबदारी घेतली असून, रस्ते आणि संरक्षक बुरुजांचे अवशेष संरक्षित केले आहेत.

टेहळणी बुरूज

पेमगिरी गावाच्या सुमारे 2.5 किलोमीटर अंतरावर एक प्राचीन वडाचे झाड आहे, ज्याने एक एकरापेक्षा अधिक क्षेत्र व्यापलेले आहे. हे झाड त्याच्या मोठ्या विस्तारामुळे विशेष उल्लेखनीय आहे. या वडाच्या झाडाखाली काही वीरगळी आहेत, ज्यावर खंडोबा आणि त्यांच्या दोन पत्नींच्या शिल्पांचे उत्कृष्ट कोरीवकाम आहे. पेमगिरीच्या भेटीत हा वडवृक्ष अवश्य पाहावा, कारण तो या क्षेत्राच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहे.

महावटवृक्ष

शहागड किल्ला एक असा ठिकाण आहे, जिथे इतिहास, संस्कृती, आणि निसर्ग एकत्रित येतात. याची भेट घेणे म्हणजे मराठ्यांच्या वैभवशाली इतिहासाला सलाम करण्यासारखे आहे. आज किल्ल्यावर केलेले सुशोभीकरण आणि सुधारणा यामुळे किल्ल्याची भेट अधिक आकर्षक बनली आहे. किल्ल्यावरच्या मंदिरांची दर्शन घेणे, ऐतिहासिक टाक्यांचे निरीक्षण करणे आणि नैसर्गिक संरक्षण असलेल्या डोंगररांगेच्या दृश्याचा आनंद घेणे हे सर्व एकत्रित अनुभवणे म्हणजे खरोखरच एक अविस्मरणीय अनुभव आहे. पेमगिरीचा हा वारसा आणि त्याचा ऐतिहासिक महत्त्व भविष्यातील पिढ्यांसाठी प्रेरणादायी ठरेल, हे निश्चित..