"संगमनेर: २३०० वर्षांचा इतिहास, संस्कृती आणि साहित्यिक वारसा"

संगमनेर गाव, ज्याचा इतिहास सुमारे २३०० वर्षांपूर्वीचा आहे, महाराष्ट्रातील एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध गाव आहे. सातवाहन राजवटीपासूनच संगमनेरचे अस्तित्व मानले जाते, आणि या गावाने त्या काळापासूनच अनेक राजवटींमध्ये आपले स्थान टिकवून ठेवले आहे. संगमनेरच्या इतिहासाचा हा प्रवास, डॉ. संतोष खेडलेकर यांच्या 'गोष्ट एका गावाची' या पुस्तकात सविस्तर मांडलेला आहे, जे २०११ साली प्रकाशित झाले. या पुस्तकात संगमनेरच्या विविध काळातील राज्यकर्त्यांचे वर्णन, इथे घडलेल्या ऐतिहासिक घटना, स्वातंत्र्य संग्रामातील योगदान, नगरपालिकेची स्थापना, आधुनिक काळात घडलेल्या बदलांची माहिती दिली आहे. त्याचबरोबर, गावाने अनुभवलेल्या नैसर्गिक आपत्तींवरही प्रकाश टाकण्यात आलेला आहे.१७९० साली संगमनेर हे ११ परगण्यांचे मुख्यालय होते. या परगण्यांचा महसूल १८,५५,०८० रुपये इतका होता. यात संगमनेर, अहमदाबाद, पतवद, अकोला, बेळवा, त्र्यंबक, जाफराबाद, चांदोरी, दिंडोरी, धांदरफळ, सिन्नर, नाशिक, आणि वरिया हे परगणे समाविष्ट होते. संगमनेरच्या ऐतिहासिक महत्त्वाला अधिकच बळकटी मिळाली होती, कारण त्याकाळी ब्रिटिश सरकारने भारतीय नागरिकांना स्थानिक स्तरावर सत्तेत सहभागी करून घेण्याचे ठरवले होते. राज्यातील काही शहरांच्या विकासासाठी नगरपालिकेची स्थापना करण्याचा निर्णय घेतला गेला, आणि संगमनेरही त्यात समाविष्ट झाले.

१८५० च्या मुंबई सरकारच्या ॲक्ट २६ त्यानुसार, संगमनेराच्या नगरपालिकेचे अध्यक्ष मॅजिस्ट्रेट ई.ई. फा टिलर, तर विनाइसीट म्हणून मॅजिस्ट्रेट असा नियुक्ती करण्यात आली. संगमनेराच्या केसदार, बोहोद्दीन काझी, धिराजी सुगराम मारवाडी, रामसुख नवलराम मारवाडी, केशव रघुपती केपूरकर, बाबाजी अप्पाजी रंगे आणि रामचंद्र बापूजी जोशी सदस्य म्हणून नियुक्त केले गेले. मात्र, संगमनेर मार्ग सुरू असलेल्या ब्रिटीशविरोधकांच्या उठावपरीक्षेचे प्रत्यक्ष कामकाज १८६० पर्यंत सुरू होण्यास साल उजाडले. त्या संगमनेरमध्ये एक हजार चारशे घरे होती आणि लोकसंख्या सात हजार ४९५ होती.

म्युनिसिपल कॉटेज हॉस्पिटल, संगमनेर

संगमनेर १८७३ साटेज हॉस्पिटलची स्थापना, कॉनेर गावात आरोग्य सेवा सुधारण्यास मदत. गावाचे सांस्कृतिक आणि साहित्यिक वारसा देखील अत्यंत संपन्न आहे. कवी अनंत फंदी हे संगमनेरचे आधी ज्ञात साहित्य होते. त्यांनी महाराष्ट्राला 'फटका' या काव्यप्रकाराची ओळख करून दिली. त्यांच्या लिखित समाजातील अपप्रवृत्ती आणि गोष्टींवर शाब्दिक प्रहार होते. त्यांनी व्यवस्थाला 'बिकट वाटि नसावी' हा अक्षरफटका मराठी काक्षेत्रातील अनमोल रत्न मानला. नावाने संगमनेर इतिहास संशोधक मंडळाने 'कवी अनंत फंदी' पुरस्कार दिला आहे, जो लोकशाही साहित्याचा पुरस्कार आहे ज्यामध्ये लोकभागातून आर्थिक मदत केली जाते.

कवी अनंत फंदी 

संगमनेर आणखी एक साहित्यिक व्यक्तिमत्त्व म्हणजे कवी नरहरसा संगमनेरकर. त्यांच्या शीघ्र कवित्वाने त्यांनी मराठी मुलखात आपले अधिराज्य गाजवले. लोकमान्य टिळक, बालगंधर्व, शि. म. परांजपे, संगीतसूर्य केशव भोसले त्यांचे मान्यवरांनी त्यांचे काव्य चिन्हावर खुष, त्यांना पत्रे लिहिली होती जी आजही संगमनेर इतिहास संशोधक मंडळ उपलब्ध आहेत. याखेरीज, नारायण गंधे, रावसाहेब कसबे, रंगनाथारे, मा. रा. लामखडे, पोपट सातपुते, डॉ. संतोषखेडेकर, नीलिमा क्षत्रिय, आणि डॉ. संजय मालपाणी यांनी संगमनेरच्या विश्वात मोलाची भर घातली आहे.

मध्ययुगात संगमनेर देवगिरीच्या यादव घराची सत्ता होती, आणि नंतर निजामशाहीच्या हे शहर मोगलांच्या अधिपत्याखाली आले. शहराच्या पूर्व पूर्व ख्वाजा मुहम्मद सादिक यांच्या घुमटकार, ज्यावर फार्सी मोठी कोरीव लेख आहेत. १६७९ मोगल आणि शिवाजी महाराज यांच्यात, महाराजांचा सेनापती सिधोजी निंबाळकर येथे धारातीर्थी अंतर्गत ग्राम होता.

बाजारपेठ 

संगमनेर ही जनताही आहे आणि कापड, तयार, दागे, धान्य व्यापार केंद्र ओळखले जाते. नासिक, शिर्डी, शिंगणापूर, भंडारदरा धरण, प्रवरानगर-लोणी, कळबाई शिखर सांस्कृतिक शैक्षणिक, धार्मिक, सांस्कृतिक स्थळे संगमनेराच्या जवळ या शहराला महत्त्व प्राप्त झाले आहे. १८६१ साला नगरपालिकेची स्थापना, संगमनेराच्या नागरी सुविधांमध्ये सहभागी सदस्य आहेत. अकोला आणि संगमनेर तालुक्यांची संयुक्त कृषी बाजार आली आहे.

कृषी उत्पन्न बाजार समिती, संगमनेर 

जीवन शिक्षण सुविधांचा विकासही उत्तम आहे. पुणे विद्यापीठाशी पर्याये, ग्रंथालय, बालभवन, विधी, वैद्यक, दंतवैद्यक, अभियांत्रिकी, औषधी यांसाठी उच्च शिक्षणाच्या सोयी सुविधा उपलब्ध आहेत. संगमनेर हे शहर सांस्कृतिक, शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक साहित्य वारशेर एक विशेष स्थान राखते. संगमनेराचे सांस्कृतिक, साहित्य, आणि शैक्षणिक स्वातंत्र्य हे गावचे अजुनरामर इतिहास आहे.