संगमनेरचा गौरवशाली इतिहास भाग 4

त्र्यंबकजी डेंगळे हे इतिहासात एक महत्त्वाचे, पण तुलनेने कमी चर्चिलेले व्यक्तिमत्त्व आहे. ते संगमनेर तालुक्यातील निमगाव जाळी या गावाचे रहिवासी होते आणि त्यांचा प्रवास एका साध्या जासूसपासून पेशव्यांच्या सरसेनापती पदापर्यंत पोहोचला, हे खरोखरच थक्क करणारे आहे. त्यांचा काळ असा होता, जेव्हा बहुतेक राजे, रजवाडे इंग्रजांच्या आधिपत्याखाली येत होते किंवा त्यांच्यासमोर शरणागत झाले होते. इंग्रजांनी आपल्या सत्ता विस्ताराच्या मोहिमेत बहुसंख्य भारतीय राज्यांना काबूत घेतले होते, पण पुण्याच्या पेशवाईला पूर्णपणे ताब्यात घेणे त्यांच्यासाठी सोपे नव्हते. त्यामागचे प्रमुख कारण म्हणजे त्र्यंबकजी डेंगळे यांची जिद्द, कर्तबगारी आणि इंग्रजांविरुद्ध लढण्याची क्षमता.

त्र्यंबकजी डेंगळे यांनी पेशवाईतील अव्यवस्था दूर करण्यासाठी आणि राज्याचे प्रशासन बळकट करण्यासाठी कठोर उपाययोजना केल्या. पेशवाईच्या कारभारात एक प्रकारची निष्काळजीपणा आणि अनागोंदी निर्माण झाली होती, जी त्र्यंबकजींनी मोडून काढली. त्यांनी वसुली व्यवस्थेत सुधारणा करून, राज्याच्या उत्पन्नात वाढ केली. बडोद्याच्या गायकवाडांकडून थकलेली वसुली वसूल करण्यासाठी त्र्यंबकजींनी कठोर पावले उचलली. त्यावेळी बडोद्याच्या गायकवाडांनी वसुलीसाठी त्र्यंबकजींशी चर्चा करण्यासाठी गंगाधर शास्त्री पटवर्धन यांना मध्यस्थ म्हणून पाठवले होते. गंगाधर शास्त्री हा अत्यंत अहंकारी आणि इंग्रजांचा समर्थक होता, आणि त्र्यंबकजींना हे मान्य नव्हते. दोघांमधील चर्चेचा शेवट योग्य मार्गाने झाला नाही आणि अचानक गंगाधर शास्त्रीचा खून झाला. या खुनाचा आरोप थेट त्र्यंबकजींवर ठेवण्यात आला, जरी त्याच्या सहभागाबाबत कोणताही ठोस पुरावा नव्हता.

इंग्रजांनी हा खून पेशवाईला कमकुवत करण्याचे एक साधन म्हणून वापरले. त्यांनी बाजीराव पेशव्यांवर दबाव आणून त्र्यंबकजीला अटक केली आणि तुरुंगात टाकले. पण त्र्यंबकजी हा केवळ धाडसीच नव्हे, तर अत्यंत शूर योद्धा होता. तुरुंगात टाकूनही त्याने हार मानली नाही. काही काळानंतर त्याने तुरुंग फोडला आणि इंग्रजांविरुद्ध पुन्हा संघर्ष सुरू केला. आपल्या सैन्याचा पुनर्गठित करून त्यांनी इंग्रजांशी लढाई चालू ठेवली. इंग्रजांच्या तुलनेने दुर्बल असले तरीही त्र्यंबकजीच्या या संघर्षाने त्यांना अनेक अडचणी निर्माण केल्या.

इ.स. १८१८ मध्ये इंग्रजांनी बाजीराव दुसऱ्यांचा पराभव केला आणि पेशवाईचा अंत झाला. तथापि, पेशवाई संपुष्टात येऊनही त्र्यंबकजीने इंग्रजांच्या विरुद्ध आपला लढा सुरुच ठेवला. तो इंग्रजांशी कोणतीही तडजोड करण्यास तयार नव्हता. त्यांनी आपल्या स्वतःच्या सैन्याने इंग्रजांना सळो की पळो करून सोडले. 

त्र्यंबकजींच्या जीवनातील एक महत्त्वाची बाजू म्हणजे त्यांचे अहिरवाडी, तालुका चांदवड, जिल्हा नाशिक येथे असलेले संबंध. त्यांची सासुरवाडी म्हणून ओळखली जाणारी अहिरवाडी ही एक ठिकाण होती जिथे त्यांनी काही काळ इंग्रजांपासून लपण्याचा प्रयत्न केला. मात्र, इंग्रजांची गुप्तहेर यंत्रणा अत्यंत बलवान होती आणि अखेर त्र्यंबकजीचा ठावठिकाणा इंग्रजांना समजला. इंग्रजांनी त्यांच्या विरुद्ध मोठा मोर्चा आखला आणि अहिरवाडी येथे त्यांना वेढा घातला. त्यानंतर तुंबळ युद्ध झाले, ज्यात त्र्यंबकजींचा पराभव झाला आणि त्यांना पकडण्यात आले.

त्र्यंबकजी डेंगळे यांना पकडल्यानंतर त्यांना पुन्हा तुरुंगात टाकण्यात आले. इंग्रजांच्या या कारवाईमुळे त्यांचा लढा समाप्त झाला असे दिसत होते, परंतु त्यांच्या कर्तृत्वाची गाथा मात्र कायमची इतिहासात कोरली गेली. इ.स. १८२९ मध्ये त्यांचे तुरुंगातच निधन झाले, आणि त्यांच्या मृत्यूनंतरही त्यांच्या धाडसाची, पराक्रमाची आणि स्वातंत्र्यलढ्यातील योगदानाची चर्चा आजही केली जाते.

त्र्यंबकजी डेंगळे हे एक धाडसी, कर्तबगार आणि इंग्रजांविरुद्ध अखेरपर्यंत लढणारे मराठा सरदार होते. त्यांचे जीवन हे एक प्रेरणादायी उदाहरण आहे की, कशीही परिस्थिती असो, जर आत्मविश्वास आणि धाडस असेल तर शत्रू कितीही बलाढ्य असला तरी त्याच्याशी लढता येते. त्यांच्या कार्यामुळे पेशवाईचे अखेरचे दिवस गाजले, आणि त्यांनी इंग्रजांना कधीच पूर्ण विजय मिळवू दिला नाही.

त्र्यंबकजी डेंगळे यांच्या लढाईची ही कहाणी भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामाच्या आधीच्या काळातील एक महत्त्वपूर्ण अध्याय आहे. पेशवाईच्या अस्तित्वाच्या शेवटच्या काळात त्यांनी जी भूमिका बजावली ती अत्यंत महत्त्वाची होती.

संगमनेरचा गौरवशाली इतिहास भाग 5