पेमगिरी: इतिहास, संस्कृती आणि वारसा

पेमगिरी हे महाराष्ट्रातील अहिल्यानगर जिल्ह्यातील संगमनेर तालुक्यातील एक लहान परंतु ऐतिहासिक महत्त्वाचे गाव आहे. हे गाव संगमनेर तालुक्यात येते आणि या गावाला जाण्यासाठी दोन प्रमुख मार्ग आहेत. पहिला मार्ग नाशिक-पुणे राष्ट्रीय महामार्गावरून आहे, ज्याद्वारे पेमगिरी १४ किलोमीटर अंतरावर आहे, तर दुसरा मार्ग संगमनेर-अकोले मार्गावरून कळस गावाच्या दिशेने आहे, जो पेमगिरीपासून १० किलोमीटर अंतरावर आहे. पेमगिरी गावाचे महत्त्व फक्त त्याच्या भौगोलिक स्थानात नाही, तर तेथील ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारशात आहे.

शहागड (भीमगड)

हे गाव आपल्या प्राचीन इतिहासामुळे ओळखले जाते, ज्यामध्ये पेमगिरी किल्ल्याला विशेष महत्त्व आहे. पेमगिरीचा किल्ला, ज्याला भीमगड किंवा शहागड म्हणून ओळखले जाते, यादव राजांनी इ.स. २०० मध्ये बांधला होता. या किल्ल्यावर पेमादेवीचे मंदिर आहे आणि तेथे पाण्याची टाके देखील आहेत, ज्यामुळे ते त्या काळातील जलव्यवस्थापनाच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे आहे. किल्ल्याच्या स्थापनेमुळे त्याला इतिहासात विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. मुघल सम्राट शाहजहान आणि विजापुराच्या आदिलशाही यांनी निजामशाही संपवली होती. त्यावेळी मराठा सुभेदार शहाजीराजे भोसले यांनी अल्पवयीन निजामशाही वारस मूर्तझा याला गादीवर बसवून पेमगिरीच्या किल्ल्यावरून तीन वर्षे राज्यकारभार चालवला होता. या ऐतिहासिक घटनेने पेमगिरीचे महत्त्व अधिक वाढवले.

लाकडी मारुती मंदिर

पेमगिरी गावाचे आणखी एक आकर्षण म्हणजे तेथील लाकडी मारुती मंदिर. संगमनेर-अकोले रस्त्यावरून कळस गावातून आत वळल्यावर पेमगिरी किल्ल्याजवळ हे लाकडी मंदिर आढळते. हे मंदिर संपूर्ण लाकडामध्ये बांधले गेले आहे, आणि याचे वैशिष्ट्य म्हणजे या मंदिराच्या बांधकामात कोठेही सिमेंटचा वापर केलेला नाही. हे मंदिर इ.स. १८६४ मध्ये उभारले गेले होते आणि १९४२ साली हे बांधकाम पूर्ण झाले आणि मंदिरातील शांतता भक्तांच्या मनाला विशेष प्रसन्नता देते. मंदिराच्या पहिल्या मजल्यावरून पेमगिरी किल्ल्याचे देखील सुंदर दर्शन होते. हे मंदिर गावकऱ्यांनी श्रमदानातून बांधले असल्याने त्याला एक विशेष स्थानिक महत्त्व आहे. २०१७ साली या मंदिराची डागडुजी करून त्याला नव्या रंगाने सजवले गेले, ज्यामुळे या मंदिराला नवीन जीवन मिळाले आहे.

महावटवृक्ष

पेमगिरी गावातील आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे गावाजवळ असलेले वडाचे झाड. हे झाड जवळपास १.५ हेक्टर क्षेत्रफळात पसरलेले आहे आणि ते प्राचीन काळापासून या गावाचे प्रमुख आकर्षण आहे. या झाडाचे धार्मिक महत्त्व असून, स्थानिक लोक त्याची पूजा करतात. पेमगिरीतील जुनी पायऱ्यांची विहीर आणि तिच्यात असलेला शिलालेख देखील प्राचीन काळातील इतिहासाची साक्ष देतात. पेमगिरी गावाजवळ पूर्वी चुन्याच्या खाणी देखील प्रसिद्ध होत्या. येळुशीच्या दऱ्यातील 'पेमगिरी' कंद चुना प्राचीन काळी प्रसिद्ध होता, ज्याचा वापर बांधकामांमध्ये केला जात असे. या खाणींमुळे पेमगिरीला आर्थिकदृष्ट्या मोठे महत्त्व होते.

30 फूट हनुमान गदा

मंदिराच्या शेजारील आणखी एक अनोखा आकर्षण म्हणजे ३० फूट उंचीची हनुमानाची गदा. या गदेच्या स्थापनेमुळे पेमगिरीला देशातील सर्वात मोठ्या गदाधारी हनुमान मंदिराचे मान मिळाले आहे. हनुमानाची गदा आणि पेमगिरीच्या वडाचे झाड या दोन गोष्टींनी पेमगिरीला एक वेगळी ओळख दिली आहे.

पेमादेवी मंदिर

संपूर्ण पेमगिरी गाव हे त्याच्या ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि धार्मिक वारशासाठी ओळखले जाते. या गावात भेट देणाऱ्यांना गावाच्या शांततेत आणि निसर्गरम्य वातावरणात एक वेगळा अनुभव मिळतो. पेमगिरीचे लाकडी मारुती मंदिर, किल्ला, वडाचे झाड, आणि हनुमान गदा हे सर्व पाहण्यासारखे आहेत. या गावात भेट दिल्यानंतर इतिहासाच्या अनेक पायऱ्या आपल्या समोर उलगडतात.