मान्सूनपूर्व पावसाचा तडाखा: महाराष्ट्राला धक्का, शेतकऱ्यांचे मोठे नुकसान

महाराष्ट्रात मागील काही दिवसांपासून मान्सूनपूर्व पावसाने जोरदार हजेरी लावली असून, या पावसाने संपूर्ण राज्यात धुमाकूळ घातला आहे. हवामान विभागाने राज्यातील अनेक जिल्ह्यांसाठी ऑरेंज आणि यलो अलर्ट जारी केला आहे. सातारा, कोल्हापूर, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, संभाजीनगर, सोलापूर, बीड या जिल्ह्यांना ऑरेंज अलर्ट तर मुंबई, पालघर, ठाणे, रायगड, नंदुरबार, धुळे, जळगाव, नाशिक, जालना, परभणी, हिंगोली, नांदेड, लातूर, बुलडाणा आणि विदर्भातील काही जिल्ह्यांना यलो अलर्ट देण्यात आला आहे. हवामान विभागाने येत्या चार दिवसांत राज्यभरात पावसाची स्थिती कायम राहील असा अंदाज वर्तवला आहे.

पुणे, मुंबई, नाशिक, कोकण, मराठवाडा आणि विदर्भात गेल्या काही दिवसांत मुसळधार पावसाने जनजीवन विस्कळीत झाले आहे. विजांच्या कडकडाटासह जोरदार वादळी वाऱ्यांचा सामना नागरिकांना करावा लागत आहे. कर्नाटक किनारपट्टीजवळ चक्रीवादळ निर्माण होण्याची शक्यता असल्यामुळे महाराष्ट्रात पावसाचा जोर आणखी वाढण्याची शक्यता व्यक्त केली जात आहे. गेल्या दोन आठवड्यांपासून राज्यात मध्यम सरींसह अवकाळी पावसाने शिरकाव केला असून, केरळमध्ये लवकरच मान्सून धडकण्याची शक्यता आहे. हवामान विभागाने १० जूनपर्यंत मान्सून महाराष्ट्र व्यापेल असा अंदाज वर्तवला आहे.

या असामान्य पावसाचा सर्वात मोठा फटका शेतकऱ्यांना बसला आहे. उभ्या पिकांवर पावसाचा प्रचंड परिणाम झाला असून भात रोपवाटिका, कांदा, भाजीपाला, आंबा यासारख्या पिकांचे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान झाले आहे. विजांच्या कडकडाटामुळे अनेक ठिकाणी दुर्घटना घडल्या असून काही भागांत जीवितहानीच्या घटना नोंदवल्या गेल्या आहेत. लातूर शहर आणि ग्रामीण भागात झालेल्या जोरदार पावसामुळे जनजीवन विस्कळीत झाले आहे. वादळी वाऱ्यांसह सतत पडणाऱ्या पावसामुळे लातूर जिल्ह्यात अवघ्या २० दिवसांत सुमारे ८१ मिमी पावसाची नोंद झाली आहे. हवामान खात्याने दिलेल्या अंदाजापेक्षा जास्त पाऊस झाल्याने शेतकऱ्यांमध्ये पेरणीसंबंधी संभ्रम निर्माण झाला आहे. कृषी विभागाने शेतकऱ्यांना सध्या पेरणीसाठी घाई न करण्याचा सल्ला दिला आहे, कारण जोमात पीक वाढण्यासाठी किमान १०० मिमी पावसाची गरज असते.

मराठवाडा विभागात अवकाळी पावसाने प्रचंड थैमान घातले आहे. विजांच्या कडकडाटामुळे आतापर्यंत २७ जणांचा मृत्यू झाला असून २१ जण जखमी झाले आहेत. तसेच ३९१ जनावरे मरण पावली असून ४ हजार हेक्टरहून अधिक शेतीचे नुकसान झाले आहे. मे महिन्याच्या सुरुवातीला शेतकऱ्यांनी खरिप हंगामासाठी मशागत सुरू केली होती, पण ३ मेपासून अचानक सुरू झालेल्या अवकाळी पावसामुळे हे काम ठप्प झाले. जोरदार वाऱ्यांमुळे अनेक घरांची छप्परे उडाली, विजेचे खांब कोसळले आणि झाडे मुळासकट उखडली गेली.

नाशिक जिल्ह्यात डाळिंब, केळी, टोमॅटो, कांदे, बाजरी, भुईमूग यांसारख्या पिकांचे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान झाले आहे. निफाड तालुक्यात कांदा, मका, भाजीपाला यांचे विशेष नुकसान झाले आहे. छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यात हळद काढणीला अडथळा निर्माण झाला आहे. विदर्भात गारपीटीमुळे पिकांचे मोठे नुकसान झाले असून, राज्यभरात अवकाळी पावसामुळे फळबागांचे आणि धान्य पिकांचे सरासरी उत्पन्न घटले आहे.

हवामान विभागाने शेतकऱ्यांना आणि नागरिकांना सतर्क राहण्याचे आवाहन केले आहे. पिकांची काढणी केल्यास ती सुरक्षित ठिकाणी ठेवावी, विजांचा कडकडाट असताना झाडांखाली थांबू नये, रस्त्यांवर पाणी साचले असल्यास वाहन सावधपणे चालवावे, तसेच घरांच्या छपरांची गळती रोखावी व स्वच्छ पाण्याचा साठा करून ठेवावा, असेही सूचना देण्यात आल्या आहेत.

कोकणात एप्रिल महिन्याच्या सुरुवातीलाच सलग दोन दिवस पाऊस पडल्याने रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात आंबा आणि काजू पिकांचे मोठे नुकसान झाले आहे. शहरी भागात हा पाऊस काही प्रमाणात दिलासादायक असला तरी ग्रामीण भागात आणि शेतीवर याचा नकारात्मक परिणाम झाला आहे. नाशिक जिल्ह्यात कांदा उत्पादकांचे मोठे नुकसान झाले असून अमरावती जिल्ह्याला अवकाळीचा सर्वात मोठा फटका बसला आहे. संत्रा, कांदा, ज्वारी, मूग, केळी यांसारख्या पिकांचे नुकसान झाले आहे. जळगाव जिल्ह्यात मका, बाजरी, कांदा यावर विपरीत परिणाम झाला आहे.

या मुसळधार पावसामुळे पाण्याची टंचाई काहीशी कमी झाली असली तरी टँकरने पाणीपुरवठा करणाऱ्या गावांची संख्या अद्यापही कमी झालेली नाही. सर्वाधिक टँकर हे छत्रपती संभाजीनगर विभागात कार्यरत आहेत. हवामान बदलाचा परिणाम आणि त्याच्या वेगाने बदलणाऱ्या स्वरूपामुळे राज्यात पावसाचे स्वरूपही बदलले आहे. हवामान तज्ज्ञांच्या मते, २०५० पर्यंत हवामान बदलांचे गंभीर परिणाम आपल्याला भोगावे लागतील. त्यामुळे पाण्याचे नियोजन, जलसंधारण आणि पर्यावरणीय शाश्वतता अत्यंत महत्त्वाची आहे.

हवामान तज्ज्ञांच्या मते, यंदाच्या मे महिन्यातील असामान्य पावसामागे विविध कारणे आहेत. अरबी समुद्र आणि बंगालच्या उपसागरात निर्माण झालेल्या कमी दाबाच्या पट्ट्यामुळे मान्सूनपूर्व पावसाला वेळेआधी सुरुवात झाली. यावर्षी एल-निनो प्रभाव कमी झाल्याने वातावरणात आर्द्रता वाढली आणि त्यामुळे पावसाला अनुकूल परिस्थिती निर्माण झाली. मात्र, वाढते शहरीकरण, जंगलतोड, मानवनिर्मित हवामान बदल यांच्या परिणामस्वरूप पावसाचे स्वरूप अधिकच अनियमित होत आहे.

उष्णतेसाठी प्रसिद्ध असलेला मे महिना यंदा अपवादात्मक ठरला असून, अशा प्रकारचा पाऊस क्वचितच पाहायला मिळतो. काही भागात हा पाऊस वरदान ठरत असला तरी शेतकऱ्यांसाठी तो संकट घेऊन आला आहे. हवामानातील ही अनिश्चितता तात्पुरती आहे की भविष्यातील एक नवा नमुना ठरणार आहे, हे सांगणे सध्या कठीण आहे. त्यामुळे शेतकरी, नागरिक आणि प्रशासन यांनी सतर्क राहणे आणि हवामानाच्या बदलत्या स्वरूपानुसार उपाययोजना करणे ही काळाची गरज बनली आहे.