साकूर: इतिहास, धर्म, आणि आधुनिकतेचा अनोखा संगम

साकूर गाव, संगमनेर तालुक्यातील एक ऐतिहासिक स्थळ, हे बिरोबा महाराजांच्या जागृत देवस्थानासाठी प्रसिद्ध आहे. या गावातील बारा वाड्यांमध्ये विविध जाती-धर्माचे लोक गुण्यागोविंदाने राहतात. या गावात सध्या एक नवीन सहकारी साखर कारखाना निर्माणाधीन आहे, ज्यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल. याशिवाय, संगमनेर जिल्हा बनल्यास साकूर तालुका म्हणून ओळखला जाईल, ज्यामुळे गावाची महत्त्वकांक्षा अधिक बळकट होईल.

बिरोबा मंदिर

साकूर गावाचे ऐतिहासिक महत्त्व अनेक गोष्टींमुळे अधोरेखित होते. गावाच्या नैऋत्य दिशेला एक प्राचीन, परंतु अपूर्ण, मोठा वाडा आहे. हा वाडा ब्राम्हण जहागीरदार नानासाहेब कुलकर्णी यांचा होता. पेशव्यांच्या काळात कुलकर्णी कुटुंबाने या वाड्याचे बांधकाम सुरू केले होते, पण गावातल्या लोककथेप्रमाणे, बिरोबा महाराजांनी स्वप्नात येऊन जहागीरदाराला वाडा त्यांच्या उजव्या बाजूला न बांधण्याचा इशारा दिला होता. तथापि, जहागीरदाराने हा इशारा न मानता वाड्याचे बांधकाम सुरू ठेवले आणि त्याचे परिणामी कुटुंबाचे वंशखंडण झाले. या घटनेमुळे गावात एक वादग्रस्त परंतु श्रद्धेने व्यापलेली कथा जन्मास आली.

मल्हारराव होळकर 

साकूर गावाचा थेट संबंध इंदूरच्या होळकर राजघराण्याशी जोडलेला आहे. होळकर राजे वर्षातून काही दिवस साकूरला येऊन मुक्कामी राहत असत. एकदा, साकूरच्या बिरोबा महाराजांच्या प्रसिद्ध देवस्थानाने होळकर राजघराण्यावर आपली मोहिनी घातली. होळकरांच्या घोड्याला एकदा सर्पदंश झाला होता, आणि बरेच दिवस उपचार करूनही त्याला आराम मिळत नव्हता. त्याचवेळी, बिरोबा महाराजांचा भक्त (खिल्लारी) इंदूरच्या दरबारात भ्रमंती करत असताना तेथे गेला. त्याने घोड्याच्या स्थितीचा आढावा घेतला आणि बिरोबाच्या अंगाऱ्याचा वापर करून घोड्याचे विष उतरवले. यानंतर, होळकर राजघराण्याचा बिरोबा महाराजांवर गाढ विश्वास बसला आणि त्यांनी नियमितपणे साकूरला भेट देण्यास सुरुवात केली.

होळकर राजांनी साकूरला येण्याच्या वेळेसाठी एक टोलेजंग वाडा बांधला होता, जो ‘होळकरवाडा’ म्हणून ओळखला जातो. या वाड्यामुळे साकूर गावाचे महत्त्व वाढले आणि महाराष्ट्रभर तसेच देशभरातील मराठी बांधवांमध्ये या गावाची कीर्ती पसरली. आजही, साकूर गाव त्याच्या ऐतिहासिक वारशाने ओळखले जाते.

गावाच्या पश्चिम दिशेला उत्तर-दक्षिण धुपेश्वर ओढा आहे. या ओढ्याचे पाणी अतिशय गोड आहे, ज्यामुळे गावाचे नाव ‘साकूर’ पडले आहे. ‘साखर’ या शब्दाचा अपभ्रंश होऊन ‘साकूर’ हे नाव प्राप्त झाले आहे, असे म्हणतात. या गोड पाण्याचे महत्त्व इतके होते की ते होळकर राजांच्या पिण्यासाठी रेड्याच्या पखालीतून पोहोचवले जायचे.

काही दिवसांपूर्वी, बिरोबा महाराजांच्या मंदिराचे पुनर्बांधणी करण्यात आले आहे. हे जुने मंदिर होळकरांनीच बांधले होते आणि त्याची बांधकाम शैली हेमाडपंथी होती. साकूर गावाला पूर्वी एक तटबंदी होती, ज्यामध्ये सहा वेशी होत्या. आजही, त्यापैकी एक वेशी शिल्लक आहे, जी गावाच्या ऐतिहासिकतेची साक्ष देत आहे.

ग्रापंचायत कार्यालय

साकूर गावाच्या आधुनिकतेचा आणखी एक दृष्टिकोन म्हणजे नगर जिल्ह्यातील सोनई गावानंतर सर्वात मोठी ग्रामपंचायत साकूरची आहे. ही ग्रामपंचायत गावाच्या विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. सध्या, साकूरमध्ये एक नवीन सहकारी साखर कारखाना उभारला जात आहे, ज्यामुळे स्थानिकांना रोजगाराच्या संधी मिळतील आणि गावाच्या अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल.

अशा प्रकारे, साकूर हे गाव केवळ ऐतिहासिकदृष्ट्या नव्हे, तर धार्मिक आणि सामाजिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचे आहे. गावाच्या जुन्या इतिहासातील लोककथा, होळकर राजघराण्याशी असलेला संबंध, बिरोबा महाराजांचे जागृत देवस्थान आणि सध्याचे विकासाचे प्रयत्न हे सर्व मिळून साकूरचे एक अद्वितीय स्थान निर्माण करतात.